Pruszyński Franciszek Ksawery, pseud. Grabiec (1907–1950), publicysta, literat, dyplomata. Ur. 4 XII w Wolicy Kierekieszynej (pow. starokonstantynowski) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Edwarda, który został zamordowany w r. 1911, i Anny z Chodkiewiczów (zm. 1962), miał młodszego brata Mieczysława, publicystę i ekonomistę.

Naukę w szkole średniej P. rozpoczął w Żytomierzu w r. 1918, lecz wkrótce, w związku z sytuacją powstałą po rewolucji październikowej, rodzina opuściła Wołyń. Matka zamieszkała w Krakowie, a P. w r. 1919 został oddany do gimnazjum jezuitów w Chyrowie, w którym w r. 1927 zdał maturę. Chciał zostać architektem, ale ze względów finansowych w t. r. rozpoczął studia prawnicze na UJ i w r. 1932 uzyskał absolutorium. Na III i IV roku studiów (1929–31) pełnił funkcję zastępcy asystenta Wydziału Prawniczego. W l. 1927–30 był prezesem Akademickiego Koła Kresowego, a następnie organizacji «Myśl Mocarstwowa», skupiającej młodzież zbliżoną ideowo do konserwatystów. P. był jej najwybitniejszym publicystą. Zajmował stanowisko zdecydowanie antyendeckie. Wraz ze swym bratem Mieczysławem, Konstantym Łubieńskim i innymi swoimi zwolennikami ostro przeciwstawiał się antysemityzmowi. Jeszcze w czasie studiów, jesienią 1929, został zatrudniony w redakcji dziennika „Czas”; wykonywał prace techniczne, umieszczał także na jego łamach drobne doniesienia. Działalność dziennikarską wkrótce rozszerzył na czasopisma dla młodzieży akademickiej. Współredagował bezpłatny dodatek do „Czasu” pt. „Civitas Academica”, drukował artykuły w piśmie młodych konserwatystów „Dniu Akademickim”, a następnie w „Buncie Młodych” (zmieniona w listopadzie 1931 nazwa „Dnia Akademickiego” po wchłonięciu przezeń dwu jeszcze innych pism studenckich). Pierwszym znaczącym artykułem P-ego było sprawozdanie z wizyty delegacji młodzieży akademickiej (29 XI 1931) u Józefa Piłsudskiego pt. W Belwederze, ogłoszone w „Czasie” (1931 nr 279), również w „Legionie” (1931 nr 11–12).

Po ukończeniu studiów P. na koszt redakcji „Czasu”, „Dziennika Poznańskiego” i „Dnia Akademickiego” pojechał w r. 1932 do Gdańska. Nadsyłane do tych pism reportaże, wyszły w tym samym roku w książce, którą autor zatytułował Sarajewo 1914 – Szanghaj 1932 – Gdańsk 193? (W.). Pisał, że inspirowane z Berlina ekscesy bojówek nazistowskich, intensywna propaganda antypolska oraz nacjonalistyczna postawa niemieckich mieszkańców Gdańska stanowią rosnące zagrożenie polskich interesów w Wolnym Mieście Gdańsku. Przewidywał, że Gdańsk stanie się punktem zapalnym konfliktu europejskiego. W t.r. (1932) przeniósł się do Wilna, zaangażowany przez Stanisława Mackiewicza do pracy w redakcji „Słowa”. O wyjeździe z Krakowa zadecydowały także plany matrymonialne. Już bowiem w czasie studiów poznał Marię Meysztowiczównę, córkę ziemianina z Rohoźnicy Wielkiej (pow. wołkowyski), z którą ożenił się w r. 1933. W t. r. wszedł do władz utworzonego wtedy Zjednoczenia Zachowawczych Organizacji Politycznych; również w t. r. został usunięty z «Myśli Mocarstwowej» przez jej Radę Naczelną w związku z rozłamem w łonie «Myśli». W kwietniu 1933 P. wyjechał do Palestyny, za namową swego kolegi ze studiów na UJ Mojżesza Pomeranca, zapalonego syjonisty; podróż odbył za pożyczone od innego przyjaciela pieniądze, które zwrócił z honorariów wypłaconych za reportaże w prasie konserwatywnej, m. in. w „Czasie”. Z reportaży tych powstała entuzjastyczna książka Palestyna po raz trzeci (Wil. 1933, Wyd. 2, „Dla przyjaciół”, W. 1936). Autor nie upatrywał rozwiązania problemu żydowskiego w Polsce w wyjeździe Żydów do Palestyny. Podkreślał natomiast dynamizm społeczny osadników, dostrzegał również zarzewie konfliktów politycznych w tej części świata; w książce tej ujawnił też swój antykomunizm. Na przełomie l. 1933 i 1934 P. odbywał praktykę w konsulacie polskim w Kijowie. Odwiedził wówczas rodzinną Wolicę.

W r. 1934 Pruszyńscy przenieśli się do Warszawy w związku z objęciem przez P-ego funkcji stołecznego korespondenta „Słowa”. Drukował również w konserwatywnym „Buncie Młodych”. Wskutek rozbieżności w redakcji tego pisma – bardziej taktycznych niż programowych – założył pod koniec t. r. własne pismo pt. „Problemy” (formalnym wydawcą był działacz liberalno-konserwatywny Piotr Dunin Borkowski, były woj. lwowski i poznański, faktycznym – Benedykt Liberman, właściciel dużej fabryki drożdży w Stanisławowie), które jednak już po kilku numerach przestało się ukazywać. Równie znaczące było podjęcie współpracy z „Wiadomościami Literackimi”. Latem 1936 P. uzyskał prasowe stypendium zagraniczne; zrazu myślał udać się do Francji, ale na wiadomość o wybuchu wojny domowej w Hiszpanii postanowił tam wyjechać. Początkowy zamiar udania się do wojsk gen. F. Franco zmienił we Francji, gdyż w Paryżu istniała tylko ambasada rządu legalnego, mógł więc uzyskać wizę jedynie na obszary kontrolowane przez rząd Republiki. Korespondencje nadsyłane z Madrytu bulwersowały opinię polską. Środowiska liberalne i demokratyczne doceniały próbę obiektywnego spojrzenia na wojnę hiszpańską, prawica natomiast postawę P-ego uznała za bezkrytyczne poddanie się wpływom lewicy. Niektóre czasopisma zachowawcze nawet bojkotowały pisarza, a redakcja „Czasu”, po opublikowaniu reportaży w „Wiadomościach Literackich”, wypowiedziała P-emu współpracę (telegramem do Hiszpanii). Reportaże zebrane w książce pt. W czerwonej Hiszpanii (W. 1937), stały się jednym z najwybitniejszych osiągnięć publicystycznych P-ego. W l. 1933–7 podróżował jako reporter „Słowa”, a później i „Wiadomości Literackich” do Niemiec, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji, Danii.

Tematyka zagraniczna nie odciągnęła P-ego od zagadnień wewnętrznych kraju. Zajmował się problemem bezrobocia, mniejszości narodowych, kwestią antysemityzmu; dużo pisał o wsi i sile ruchu ludowego, wskazywał na radykalizację chłopstwa. Od śmierci Piłsudskiego zaczął objawiać rosnący krytycyzm wobec stosunków politycznych w państwie, a zwłaszcza w ekipie rządzącej. Występował przeciw totalitarnym tendencjom Obozu Zjednoczenia Narodowego, jak i nacjonalizmowi endeckiemu. Wyrażał poglądy liberalno-demokratyczne. Nie rozstał się ze środowiskiem konserwatywnym. Reportaże krajowe zebrał w tomie Podróż po Polsce (W. 1937). Nie przyjęta do druku w r. 1939 książka na temat mniejszości ukraińskiej pt. Wołyń, zaginęła w maszynopisie w czasie wojny. W r. 1938 P. wraz z rodziną przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął pracę w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” („IKC”). Na łamach tego dziennika drukował reportaże z najważniejszych wydarzeń poprzedzających drugą wojnę światową. Odbył wówczas podróże do Niemiec, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji i Stanów Zjednoczonych, w lipcu 1939 powtórnie odwiedził Gdańsk. W tym czasie uważał, że wojna jest nieunikniona. Poza „IKC” artykuły zamieszczał także w „Słowie”, mniej w innych pismach, jak „Polityka” i „Wiadomości Literackie”. Ponadto przełożył ogłoszoną w r. 1936 powieść R. Martin du Gard’a „L’été 1914” („Lato 1914”, W. 1939), stanowiącą t. 7 cyklu powieściowego „Rodzina Thibault” oraz powieść A. Malraux „Nadzieja” (W. 1939).

W sierpniu 1939 – wedle informacji brata Mieczysława – P. przebywał w Budapeszcie, skąd 31 VIII wrócił samolotem do Warszawy. Po bezskutecznym staraniu o przyjęcie ochotnicze do wojska, dotarł do rodziny pod Lublinem, a po zajęciu miasta przez Niemców 18 IX wrócił do Krakowa; w październiku przedostał się na Węgry, a stąd przez Jugosławię i Włochy do Francji. W końcu 1939 r. wstąpił do podchorążówki w Coëtquidan, którą ukończył w stopniu kaprala podchorążego. Współpracował z redagowanym przez Stanisława Cata-Mackiewicza tygodnikiem „Słowo” (wychodzącym w Paryżu w pierwszym półroczu 1940 r.), gdzie publikował artykuły ostro krytykujące reżim przedwrześniowy i ludzi odpowiedzialnych za klęskę. Nie przyjął propozycji pracy w kwaterze prasowej gen. Władysława Sikorskiego, wybrał służbę frontową wyjeżdżając z Brygadą Podhalańską pod Narvik. Za kampanię norweską (był dowódcą drużyny) dostał Krzyż Walecznych. Z częścią brygady powrócił do Francji w momencie kapitulacji. Przedostał się następnie przez Hiszpanię i Portugalię do Wielkiej Brytanii; znalazł się w oddziałach polskich w Szkocji. Wkrótce wziął bezterminowy urlop z jednostki i wyjechał do Londynu. Był to okres, po upadku Francji, konfliktu między prezydentem Władysławem Raczkiewiczem a premierem Sikorskim; przesilenie to ułagodzono. P. podjął kampanię publicystyczną po stronie Sikorskiego; należał na emigracji do najzagorzalszych stronników polityki premiera. Ogłosił wtedy w odpowiedzi na książkę gen. M. Norwida Neugebauera „Kampania wrześniowa 1939 w Polsce” (Londyn 1941) i na broszurę gen. R. Umiastowskiego „12 mil od Warszawy… 30 mil od Paryża” (Edynburg 1941) dwie polemiczne broszury (wydane łącznie) o odpowiedzialności za klęskę wrześniową pt. Księga ponurych niedopowiedzeń. 1000 mil od prawdy (Londyn 1941). Obok licznych artykułów w prasie, początek pobytu na wyspach brytyjskich przyniósł także trzy książki. Wspomnienia z walk pod Narvikiem w połączeniu z przemyśleniami na temat najnowszych dziejów Polski złożyły się na powieść reportażową Droga wiodła przez Narvik (Londyn 1941). Autor przeciwstawiał walory prostego żołnierza złym, niedemokratycznym nawykom panującym w korpusie oficerskim. Uważał je za zagrożenie dla przyszłego porządku niepodległego państwa. W t. r. wydał dwie broszury adresowane do odbiorców brytyjskich. Polish Invasion (London 1941) stanowiła próbę przybliżenia wyspiarzom spraw i obyczajów polskich; nadał jej formę anegdotyczną, pełną humoru. Poland Fights Back (London 1941) miała większe ambicje. Ukazywała obecność Polski na politycznej i militarnej mapie świata, mimo niemieckiej okupacji; jej drugie, poszerzone i zmienione wydanie ukazało się w r. 1944 w Nowym Jorku. Artykuły publicystyczne drukował P. przeważnie w „Wiadomościach Polskich”.

Po nawiązaniu przez rząd Sikorskiego stosunków dyplomatycznych z rządem radzieckim P. wyjechał do Związku Radzieckiego jako attaché prasowy ambasady polskiej. Przebywał w Moskwie i Kujbyszewie od września 1941 do lipca r. n. Wyróżnił się na tym stanowisku pomocą dla Polaków znajdujących się w Związku Radzieckim. Obok zajęć związanych z funkcją dyplomatyczną zajmował się również redagowaniem pisma „Polska”, które zaczęło wychodzić w grudniu 1941. P. drukował w nim wiele własnych artykułów, w których przedstawiał politykę rządu RP. Redaktorem „Polski” był do końca czerwca 1942 (po nim objął pismo Teodor Parnicki). W Kujbyszewie P. utrzymywał kontakty z komunistami polskimi. Zmiany personalne w ambasadzie polskiej oraz ciężka choroba (tyfus) spowodowały, że P. opuścił Związek Radziecki, udając się w r. 1942 przez Teheran do Londynu. Włączył się natychmiast w nurt walki politycznej, która rozgorzała na emigracji wokół stosunków ze Związkiem Radzieckim. P. zdecydowanie opowiadał się za polityką Sikorskiego szukania dróg kompromisu. Swoje poglądy wyraził przede wszystkim w zamieszczonym w „Wiadomościach Polskich” (1942 nr 40) artykule pt. Wobec Rosji, w którym m. in. wyraził pochwałę polityki wschodniej Romana Dmowskiego, krytykował naiwność myślenia i antyradzieckie nastawienie emigracji, wzywał do dołożenia wszelkich starań, by jak najwięcej pomóc Polakom w Związku Radzieckim, a przez to zmobilizować wszystkie siły do walki z Niemcami. Artykuł ten wywołał zawziętą polemikę na emigracji, na którą P. zareagował dopiero w ogłoszonym w marcu 1943 oświadczeniu („Wiad. Pol.” nr 157). Dla armii polskiej na Bliskim Wschodzie P. napisał obszerną broszurę Walczymy (Jerozolima 1943), w której nakreślił obraz wydarzeń historycznych od września 1939 do r. 1943, głównie polskich działań zbrojnych. Tezy swe głosił P. również w pełnych pasji esejach historycznych i pracach literackich. Szczególne miejsce przypadło esejowi (który autor nazwał «opowiadaniem») Margrabia Wielopolski, drukowanemu najpierw w odcinkach w „Nowej Polsce” (1944), następnie zaś w wydaniu książkowym (Londyn 1944, dalsze wyd. W. 1946, 1957); miał on przypomnieć, że szukanie porozumienia z Rosją nie było obce polskiej myśli politycznej także w przeszłości; krajowe wydania Margrabiego wzbudziły żywe polemiki. Mniej zaangażowane w aktualne problemy emigracyjne były dwie nie dokończone prace na temat Tadeusza Kościuszki (druk. „Wiad. Pol.”) i Stanisława Staszica („Nowa Polska” 1945 nr 4). Po śmierci Sikorskiego P. napisał scenariusz do filmu oraz opracował szkic, którego znana jest jedynie wersja hiszpańska w maszynopisie (B. Jag.: rkp. Przyb. 169/70).

Utwory literackie w postaci opowiadań, obrazków i nowel pisał P. od r. 1942, chociaż już niektóre rozdziały książki Polish Invasion miały wyraźnie fabularny charakter. Dotyczyło to zwłaszcza rozdziałów, które w języku polskim ukazały się pod tytułem Opowieści szkockie, wydrukowane po wojnie w zbiorze Karabela z Meschedu (W. 1948). Z problematyki stosunków mniejszościowych w II Rzpltej zrodził się Ksiądz Ułas (1942); Trębacz z Samarkandy mówił o Polakach wśród obcych (1942, pierwodruk po francusku w „La France Libre”); sens walki Polaków na frontach drugiej wojny ujął P. w opowieściach O głowę murzyńskiego króla (1944) i Cień Gruzji (1945); agitacja na rzecz powrotu żołnierzy polskich do kraju stała się podstawą Ziętarowych skarbów (1945); refleksje na temat powstania warszawskiego znalazły odbicie w Gwieździe wytrwałości (1945). Postawa pisarza wobec życia na obczyźnie znalazła odzwierciedlenie we fragmencie zapowiadanej książki Odejścia i powroty (1944) oraz w opowiadaniach Cosas de Polonia (1943) i Podrzucona książka (1945). Przewodnie idee tych utworów, podobnie jak publicystyka tego okresu dowodziły, że krytyczne stanowisko P-ego wobec tendencji, które wzięły górę wśród emigracji, uległo pogłębieniu. Okres wojny zmniejszył zainteresowanie P-ego reportażem, większość dorobku w tej dziedzinie ukazała się w języku angielskim. Poza wspomnianą Polish Invasion pisarz wydał Russian Year (New York 1944), zbiór reportaży z czasów pracy w Związku Radzieckim (fragmenty były drukowane po polsku w „Wiad. Pol.”). Reporterski charakter miały także Wspomnienia normandzkie, drukowane w „Nowej Polsce” w r. 1944. Była to relacja z walk Polaków po inwazji sprzymierzonych na kontynent, P. bowiem w r. 1944 zgłosił się z powrotem do czynnej służby. W szeregach I dywizji pancernej dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka walcząc w czołgu pod Falaise; 15 VIII 1944 został ciężko ranny. Prawie do końca wojny przebywał w szpitalach w Wielkiej Brytanii. Za zasługi wojenne został po raz drugi odznaczony Krzyżem Walecznych. W szpitalu zapewne powstał inny reportaż, nie dokończony, zatytułowany przez wydawcę Czarna Brygada („Literatura” 1979 nr 51/52–1980 nr 6); dotyczy działań wojennych dywizji dowodzonej przez gen. S. Maczka.

Dn. 10 IX 1945 P. przyjechał do kraju i niebawem wrócił na stałe. Rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej. Jesienią t. r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, jako radca prawny ambasady polskiej w Waszyngtonie, a następnie radca prasowy stałej delegacji polskiej przy Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Z tego tytułu należał do Komisji ONZ dla spraw Palestyny, a także przewodniczył Podkomisji, która wyznaczyła granice przyszłego państwa izraelskiego zatwierdzone przez ONZ 29 XI 1947. W grudniu 1947 był z powrotem w kraju. Nadwerężone w okresie wojny stosunki małżeńskie zakończyły się rozwodem. Pracował w tym czasie w Min. Spraw Zagranicznych. Wiosną 1948 został mianowany posłem nadzwycz. i ministrem pełnomocnym w Holandii; placówkę objął w sierpniu t.r.

Podobnie jak w okresie wojny, również w latach powojennych pisarstwo P-ego toczyło się nurtem literackim i publicystycznym. Publicystykę reprezentował przede wszystkim cykl artykułów Dzieje emigracji londyńskiej, drukowany w „Odrodzeniu” (1945 i 1947), który był charakterystyką walk politycznych w Londynie, nie zawsze bezstronną. Pisał też reportaże z przemian, które następowały po wojnie w Polsce; ukazywały się w „Odrodzeniu” (1946–8) pod wspólnym tytułem Podróż po nowej Polsce, nawiązującym do tomu wydanego przed wojną Podróż po Polsce. Kontynuował także pisarstwo eseistyczne. W l. 1949–50 w Polskim Radio czytano Opowieść o Mickiewiczu, która pośmiertnie, w r. 1956, została wydana drukiem (W.). Na temat Mickiewicza wydał także broszurę w języku angielskim (Londyn 1950). Powojenne utwory literackie P-ego to opowiadania Paliki, Różaniec z granatów i Sprawa Smagacza z r. 1946 oraz W Giewałdowej, Krysia, Pomiędzy wilki i Karabela z Meschedu z r. n. Wyszły drukiem – wraz z powstałymi w okresie wojny – w dwóch tomach: Trzynaście opowieści (W. 1946) i Karabela z Meschedu (W. 1948). Treść tych nowych utworów nadal wynikała z doświadczeń emigracyjnych. Pokazywały decyzje powojenne polskich żołnierzy na Zachodzie (W Giewałdowej, Pomiędzy wilki), mówiły o patriotyzmie mniejszości żydowskiej (Karabela z Meschedu) i przedstawicieli starej emigracji we Francji (Różaniec z granatów), dotyczyły stosunków wśród żołnierzy w armii polskiej na Zachodzie (Paliki i Sprawa Smagacza).

P. należał do najwybitniejszych przedstawicieli polskiego reportażu, wybitne osiągnięcia stanowiły również jego prace z zakresu publicystyki i eseistyki historycznej. Utwory literackie, łączące cechy gawędy, reportażu i przypowieści, ujawniały oryginalny talent prozatorski autora. Charakteryzowały się zwięzłością i wyrazistą kompozycją, umiejętnością posługiwania się aluzją, symbolem i paralelą oraz żywym i bogatym językiem. Dn. 11 VI 1950 podczas jazdy samochodem do kraju (P. jechał na swój ślub z pisarką Julią Hartwig) został ciężko ranny w wypadku samochodowym na autostradzie w pobliżu miasta Hamm (Niemcy Zachodnie) i zmarł w drodze do szpitala. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Pośmiertnie był odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Z małżeństwa z Marią z Meysztowiczów P. pozostawił dzieci: Aleksandra (ur. 1934), Stanisława (ur. 1935) i Marię Ritę (ur. 1940).

W r. 1966 wyszedł obszerny Wybór pism publicystycznych P-ego (Kr. t. I–II, ze wstępem K. Wyki). Większość opowieści P-ego ukazała się pt. Opowieści »Wybór«, (W., kilka wydań).

Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), IV; Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami kraju od września 1939 roku, L. 1976 III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1972 (fot.), Bocheński A., Ksawery Pruszyński, „Tyg. Powsz.” 1950 nr 27 (fot.); Danilewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Paryż 1978; Dobrowolski S. R., Droga wiodła przez Narvik, „Polska Zbrojna” 1946 nr 31; Iwaszkiewicz J., O Ksawerym Pruszyńskim, „Nowa Kultura” 1950 nr 19; Jaruzelski J., Mackiewicz i konserwatyści, W. 1976; Kieniewicz S., Prawda Margrabiego, „Tyg. Powsz.” 1946 nr 32, 33; Koźniewski K., Historia co tydzień, W. 1977; tenże, Wojenne pisarstwo Ksawerego Pruszyńskiego, „Twórczość” 1947 z. 3; Literatura polska na obczyźnie, Londyn 1964 I-II; Lovell J., W sprawie Prószyńskiego i Ukrainy, „Twórczość” 1966 z. 8; Łopalewski T., Cud, którego nie było, „Nowiny Liter.” 1947 nr 19; Matuszewski R., Dokąd wiedzie ta droga, 1940 nr 11; Pacławski J., Ksawery Pruszyński, Kr. 1974 (Nauka dla Wszystkich, nr 230); tenże, Proza fabularna Ksawerego Pruszyńskiego, Kielce 1975; tenże, Utwory literackie Ksawerego Pruszyńskiego, „Ruch Liter.” R. 18: 1977 z. 2; tenże, Żeromski w świadomości pisarskiej Ksawerego Pruszyńskiego, w: O Stefanie Żeromskim, Kr. 1976; Paczkowski A., Prasa polska w latach 1918–1939, W. 1980; Pędziński Z., O krok od Sienkiewicza, „Twórczość” 1956 z. 11–12; Pilch A., Studencki ruch polityczny w Polsce w latach 1932–1939, Kr. 1972; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1960 III 96, 235, 257; Pragier A., Lud i ojczyzna, „Wiad. Pol.” 1940 nr 40; Pyka G., Polityka w twórczości Ksawerego Pruszyńskiego, Kat. 1981; Rogala S., Echa września 1939 w polskiej prozie literackiej w l. 1945–1964, Kr. 1981; Roszko J., [Wstęp do:] Pruszyński K., Czarna Brygada, „Literatura” 1979 nr 51/2; Rozek E., Allied wartime diplomacy: a pattern in Poland, New York–London 1958 s. 412–15; Vogler H., Ostatni szlachcic polskiej literatury, „Dzien. Liter.” 1948 nr 30; Władyka W., Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–1935, Wr. 1977; tenże, Prasa konserwatywna w Polsce w latach 1926–1939, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 14: 1974 s. 450, 460, 461; Wyka K., Droga pisarska Ksawerego Pruszyńskiego, w: tenże, Wędrując po tematach, Kr. 1971 II; tenże, Pogranicze powieści, Kr. 1948 s. 82–9, 193–5; Zbyszewski W. A., Wspomnienie o Ksawerym Pruszyńskim, „Kultura” 1950 nr 7–8 s. 73–9; Ziątek Z., Ksawery Pruszyński, W. 1972 (fot.); – Bratny R., Pamiętnik moich książek, Wyd. 2, W. 1980 s. 18–20; Broniewska J., Z notatnika korespondenta wojennego, W. 1954 I 16–17, 19–21, 24; Katelbach T., Rok złych wróżb (1943), Paryż 1959; Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955 (fot. zbiorowa); tenże, Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959 (fot. zbior.); Koźniewski K., Zamknięte koła, W. 1965 s. 356, 403, 404, 413, 414, 425, 429, 430, 431, 440, 441; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967 I; Leśnodorski Z., Wśród ludzi mojego miasta, Kr. 1968; Mackiewicz S. Cat., Odeszli w zmierzch. Wybór pism 1916–1966, W. 1968 s. 137–46; tenże, Spotkania z Ksawerym Pruszyńskim, „Kierunki” 1960 nr 24; tenże, Zielone oczy, W. 1959; Miłosz Cz., Ziemia Ulro, Paryż 1977 s. 28–9; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Pruszyńska M., Casa Januari, „Kierunki” 1957 nr 39; taż, Moje trzy grosze, tamże nr 5; Pruszyński M., Gen. Anders na Karmelu, „Odrodzenie” 1946 nr 18; Putrament J., Pół wieku, W. 1962 II 99–100; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1975 s. 197–9; – „Dzien. Łódzki” 1945 nr 68; – Arch. UJ: S. II 619; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Rękopisy P-ego w posiadaniu rodziny (część informacji pochodzi od członków rodziny).

Jan Pacławski